GAL  |  ESP
O ciclo urbano: sempre vida útil


Artigo publicado no fanzine
As Atochas. Zona a Defender (ZAD)
editado por Refuxios da Memoria
coa colaboración da CRMHd'AC
(A Coruña, xullo de 2021)

Iago Carro / Ergosfera, abril de 2021

Diagrama dos usos formais e informais que pode acoller unha parcela urbana xenérica durante o ciclo da edificación
Ergosfera  |  Versión 1  |  Abril de 2021
Descarga: JPG / A3 / 3,2 MB  |  PDF / A3 / 0,1 MB


Unha das cuestións que se visibilizaron durante o confinamento é o enorme papel equilibrador das desigualdades, redistributivo, que representa o espazo público nas nosas sociedades. Cando a vida reduciuse á vivenda, as diferenzas sociais e económicas materializáronse dunha forma radical.

Neste sentido, a crise sanitaria abriu ou acelerou varios debates importantes sobre o uso do espazo público, principalmente, ao redor dos problemas xerados pola ocupación do espazo peonil por parte de vehículos e terrazas. Con todo, é necesario lembrar que, reflexo tanto da pluralidade como das asimetrías sociais, son moitos os tipos de espazos urbanos utilizados pola cidadanía como parte fundamental das nosas vidas, non todos eles encuadrables nas tipoloxías máis recoñecidas (rúas, prazas, parques, etc.). Recuperando a axenda previa á COVID-19, abórdase a continuación a cuestión dos denominados espazos informais [1] e o seu papel como dotacións urbanas que amplían as posibilidades de uso da cidade, en concreto, a dunha das súas materializacións máis comúns: a derivada do ciclo da edificación que afecta a toda parcela urbana [2].

En canto un fragmento do territorio faise urbano a través da planificación, a urbanización, a edificación ou os usos que acolle, entra nun ciclo continuo de construción-uso-abandono-ruína que se pode materializar de múltiples formas e tempos, sendo esta una das causas polas que a historia das cidades é tanto a do cambio como a da permanencia.

Un esquema simplificado dun posible ciclo da edificación nunha parcela urbana xenérica (ver gráfico adxunto) podería ser o seguinte: desde un estado de espazo libre ou soar non edificado (que en determinadas condicións pode devir descampado), ás fases de obras (que se poderían simplificar nos momentos de topografía interesante, esqueleto estrutural e semi-acabada), os estados intermedios xa habitados, o tempo de normalidade ou momento de clímax desde o punto de vista do proxecto arquitectónico, os procesos de cambio posteriores derivados do seu uso, o abandono, a ruína e, de novo, a fase de espazo libre ou soar [3].

Entre todas estas fases polas que pasan ciclicamente a maioría das parcelas urbanas ao longo da súa historia, desde a disciplina arquitectónica ou urbanística e desde a sociedade en xeral estamos afeitos/as a darlle relevancia unicamente á que se corresponde cun proxecto, un momento culmen que para a documentación fotográfica da arquitectura está reducida a uns meses, a maioría das veces ao tempo desde que se remata a obra ata que entra en funcionamento. Pénsese que mesmo as fases anterior e posterior ao momento de concordancia cun proxecto técnico, aínda acollendo usos formais, en moitas ocasións son perseguidas por ilegais ou deostadas como informalidade ou "feísmo".

Unha das características invariables deste ciclo é que nunca, en ningún caso, é un proceso lineal: cada unha das fases ten ritmos e tempos de duración diferentes por norma xeral, pero o fundamental é que todas, en calquera momento, pódense paralizar e converterse nun estado calcificado durante un período de tempo indeterminado.

É certo que o máis normal é que se consoliden as fases que acollen usos formais, sobre todo os estados edificados baixo un proxecto ou con transformacións posteriores. Pero se a que se cronifica por calquera motivo é algunha das outras, unha realidade tamén moi habitual, o que xorden son outro tipo de espazos urbanos que quizais sexa necesario empezar a considerar cun pouco máis respecto e ambición científica. Para empezar, recoñecendo que adxectivos moitas veces plenamente adecuados para describilos, como baleiros, inacabados, abandonados, feos, degradados ou inútiles, son só perspectivas de análise moi concretas, incapaces de dar conta da complexidade da súa natureza real ou das vidas que acollen estes espazos.

Non só porque todas as fases deste ciclo son capaces de acoller usos cidadáns (a maioría, perfectamente convencionais, outros máis excepcionais e outros directamente á marxe de leis e consensos sociais, é dicir, un compendio bastante rico do humano), senón porque as fases de uso formal poden ser o período máis importante ou mesmo o único coñecido ou documentado en moitos casos, pero en moitos outros se trata dunha fase historicamente fugaz ou que nin sequera chegar a existir, como nos múltiples exemplos de solos nunca edificados aínda que edificables, sen proxecto ou con proxectos paralizados por calquera ilegalidade, contratempo ou conflito hereditario, ou como os casos de edificios que nunca se chegan a utilizar ata a súa demolición ou que se utilizan por un período de tempo moi curto en comparación ao do seu estado de abandono.

A paralización dalgunha destoutras fases xera unha serie de consecuencias ou condicións urbanas sobre as que merece a pena reflexionar.

Para empezar, o que se consolida tras a paralización é un espazo nun estado material determinado (espazo libre, edificación en obras, abandonada ou en ruína), cada un deles coas súas propias características formais, materiais e de accesibilidade. Unhas calidades que, ademais, estarán matizadas ou radicalmente condicionadas pola súa situación urbana con respecto ás centralidades territoriais. Aínda que se pode utilizar a denominación de espazos informais para referirse a eles, é preciso remarcar que esta informalidade só é real respecto a unha vontade, idea ou proxecto determinado, pois se trata de espazos completamente formais en termos materiais e simbólicos, xa que se poden trazar xenealoxías, establecer clasificacións, definir pautas e excepcións e utilizar todo o repertorio de ferramentas técnicas e conceptuais que se empregan para definir os denominados, en contraposición, espazos formais.

Unha das características desta paralización é que sempre é precaria e indefinida, consecuencia de circunstancias ou vontades coñecidas ou descoñecidas, pero implicando sempre que a percepción desde a perspectiva externa (de calquera persoa que mira ou pensa sobre un destes lugares) é que o ciclo pode tanto poñerse en marcha de novo en calquera momento como non retomarse nunca, producíndose así unha condición que sería case unha especie de antónimo do clixé contemporáneo da "seguridade xurídica".

A principal característica destes espazos é que non acollen usos formais: foron abandonados polas persoas, organizacións ou institucións ás que as leis recoñecen como titulares, xa sexa pola súa inadecuación (porque o espazo deixou de ter ou aínda non chegou a ter condicións de habitabilidade) ou por calquera outra motivación persoal, social, urbanística, económica ou do tipo que sexa (desde os procesos planificados de ruína-xentrificación-especulación, ata un falecemento, unha quebra empresarial ou unha ilegalidade urbanística, hai moitos motivos polos que os usos formais poden abandonar un lugar). Esta condición fundamental non é só importante porque é real, senón porque a inexistencia de usos formais é tamén algo percibible.

Ademais, non se trata só de que estes espazos non acollan usos formais por parte dos seus lexítimos/as usuarios/as, senón que legalmente non poden acoller outros, e moito menos sen o permiso explícito da propiedade e das administracións públicas. Desta forma, calquera outro uso que se formule nestes espazos será baixo a premisa e a consciencia de estar fóra da orde formal. A propia natureza destes lugares implica, por tanto, que os seus usos requiren dunha vontade explícita, dun esforzo por parte dos seus usuarios, que será mínimo ou máximo segundo múltiples factores persoais e sociais: desde as cuestións psicolóxicas ou morais de cada individuo ou o interese que anime o uso en cada caso, ata a realidade lexislativa e punitiva de cada territorio influirán na percepción individual e colectiva deste esforzo.

Non é este o único esforzo que require o uso destes lugares. Se en termos formais, materiais ou de situación urbana existe unha enorme diversidade que condiciona as posibilidades de uso que acollen os diferentes espazos, un parámetro fundamental en todos os casos é o da accesibilidade. Mentres os usos por parte dos non humanos comezan desde o minuto cero da paralización do ciclo, os usos informais populares dependen duns límites máis definidos respecto á accesibilidade física das persoas. Unha condición que non é un parámetro estático, pois tanto eventuais accións humanas como o propio devir dos espazos e edificios no tempo poden producir cambios con repercusións neste sentido. Para que aparezan usos informais, o grao de accesibilidade debe situarse, por tanto, dentro dun límite determinado pola capacidade de entrar un corpo. Desde este grao mínimo, as posibilidades son infinitas: a necesidade de forzar unha porta, romper unha xanela, saltar un enreixado, subir unha escaleira en obra sen banzos nin varandas ou pasar por montañas de entullos ou lixo, son barreiras arquitectónicas moi distintas que poden impedir ou dificultar o paso a diferentes colectivos. Trátase dunha gradación de accesibilidade que a fai posible, pero nunca universal, nin física, nin psicolóxica ou socialmente, é dicir, non é un parámetro lineal que defina de forma absoluta o tipo de usos que poden acoller estes espazos, pero si unha condición determinante na maioría dos casos.

Estas características e esforzos necesarios xeran unha certa situación de exterioridade con respecto á vivencia dos espazos urbanos máis comúns nos territorios do mundo integrado. Así, o que aparece na cidade é unha condición urbana tan singular como absolutamente xenérica: a dos espazos sen competencia do mundo formal, a calidade fundamental que explica a posibilidade e a tendencia a que aparezan os usos informais nestes lugares.

Estes usos informais poden ser tanto actividades ordinarias e convencionais como moi singulares desde a óptica sociolóxica ou xurídica, pero a cuestión é que, se se acaba realizando calquera actividade nun destes espazos, é simplemente porque, ou ben non hai outro lugar, ou ben non hai outro lugar mellor para levala a cabo. E hai unha condición derivada desa inexistencia de usos formais que ten un gran peso á hora de determinar a súa idoneidade: a privacidade. Unha calidade que se pode ler desde tres perspectivas. Por unha banda, a privacidade como intimidade: ser lugares por onde non pasa ninguén ou case ninguén, ou por onde, polo menos, cada persoa sabe quen non vai pasar. Por outra banda, a privacidade como domesticidade: ser lugares manipulables, territorializables máis aló dos límites da cortesía e a civilidade que imperan no espazo público, é dicir, a posibilidade de deixar pegada ou de transformar de forma indefinida un lugar. E por último, a privacidade como propiedade: ser lugares cuxo uso pode consolidarse no tempo ata emular moitas das condicións da propiedade formal en termos prácticos, unha propiedade ou territorialidade que pode ter diferentes graos de apertura: desde un espazo ao redor dun sofá nun descampado que "só" pode utilizar unha cuadrilla de adolescentes, ou un centro social okupado ou unha horta comunitaria onde pode entrar calquera persoa, pero baixo unhas normas colectivas, ata os usos residenciais onde a apropiación do espazo está máis restrinxida a un núcleo familiar ou de convivencia determinado.

O que se observa a partir da análise dos usos máis comúns que adoitan acoller estes lugares (ver gráfico adxunto) é que unha das consecuencias da constante reprodución do ciclo da edificación e da posibilidade de cronificación dalgunha desoutras fases sen usos formais é que continuamente se están producindo transformacións do espazo urbano, cambios que implican unha ampliación difusa e informal do público-común á conta dos espazos formais, xa sexan de titularidade e uso público ou privado. É dicir, a través do abandono das actividades formais se difumina esa nitidez do público e o privado, pois estes espazos non reúnen todas as condicións necesarias que requiren estas dúas categorías para materializarse. Coma se dalgunha forma, do mesmo xeito que a condición dos comúns non é algo indefinido, senón que só é posible mentres exista unha comunidade que usa un recurso de forma común, a existencia do público e o privado tampouco é posible se non se cumpren unha serie de condicións, entre as que está o seu uso formal. Así, estes espazos paralizados pasan a formar parte do espazo urbano accesible ou utilizable de forma autónoma, individual ou colectivamente, o que á súa vez, segundo o tipo de uso que acollan en cada caso particular, resignifica a súa condición neste sentido, pois cada un deles implicará unhas características que concordarán máis coas dos espazos públicos, os privados ou os comúns.

Esta riqueza urbana está a pasar desapercibida para a disciplina arquitectónica, quizais porque a estas alturas aínda non se asimilou de forma xeral que nin a participación de arquitectos/as nin a existencia de usos formais son condicións necesarias para a aparición dunha arquitectura digna de ser considerada e analizada como tal. Se non fosen innumerables os relatos situados nestes espazos de forma transcendental para a trama en multitude de produtos culturais (libros, películas, series, videoxogos, etc.), poderíase entender o desprezo que reciben por parte do mundo da arquitectura. Pero é bastante insostible pensar que as persoas nos narramos todos eses usos significativos como forma de precaución ante estes lugares. Máis ben, parece que describimos momentos de liberdade, para o bo e para o malo, momentos de humanidade e de urbanidade.

Así, desde a perspectiva urbana, estes espazos poden ser perfectamente entendidos como dotacións públicas, pois: a) Acollen unha importante diversidade de usos cidadáns que non dispoñen doutro lugar ou doutro lugar mellor para desenvolverse, o que aumenta a riqueza urbana de forma significativa; b) Trátase de espazos onde imperan unhas regras sociais diferentes á normalidade dos lugares públicos ou privados, así como unhas posibilidades de territorialización moi variables, pero sempre distintas ás que representan estas dúas categorías, o que fai que se experimenten cuestións como a responsabilidade, a autonomía ou a comunidade en graos ou formatos tamén singulares; c) En termos de capacidade emancipadora, democrática ou de dereito á cidade, basta sinalar que xa hai documentadas innumerables experiencias de desenvolvemento dos denominados comúns urbanos neste tipo de espazos; e d) En relación á idea de sustentabilidade, tamén se aliña coas recomendacións actuais de interese público: por unha banda, porque se trata de procesos de reutilización de materia, de esforzo humano xa feito e construído, e por outra, porque todo espazo non sometido a un control total é un refuxio de biodiversidade (vexetal e animal, humana e non humana) só indirectamente condicionado pola civilización.

Á marxe de todas as ideas implícitas expresadas a través dos propios usos, os posicionamentos máis comúns hoxe en día ante esta realidade (tamén compartidos por moitas das persoas que utilizan estes espazos), poderíanse simplificar da seguinte maneira: a) Un consenso político, mediático e social moi rotundo sobre a súa condición de erros a evitar e a pechar ou esconder cando xurdan, o que se traduce principalmente nas normativas urbanísticas e de seguridade, salubridade e ornato público que, por exemplo para o soares non edificados, adoitan esixir o seu valado completo e prohibir calquera uso que non solicitase unha licenza previa; b) Unha crítica ao seu estado baleiro, inutil ou degradado por parte de veciños/as, académicos/as e activistas, que esixen e propoñen procesos de conversión en espazos formais, xa sexan comunitarios, públicos ou privados, para que deixen de estar abandonados; c) Una certa fascinación estética por parte do campo artístico (que unhas veces só os documenta ou os utiliza como concepto e outras veces intervén neles), así como da publicidade e de todas as actividades que orbitan ao redor da idea de cultura urbana; e d) Unha consideración como "espazos de oportunidade" por parte do mundo da arquitectura, que sempre é capaz de imaxinar intervencións para "darlle vida" a este tipo de lugares: ás veces como apoio a procesos populares como os anteriormente descritos (como podería representar o traballo de Recetas Urbanas, da rede Arquitecturas Colectivas e doutros moitos equipos), e outras veces como simple expectativa económica dun novo nicho de mercado en resposta á enorme precarización que vive boa parte da profesión [4]. Case nunca para simplemente apreciar ou apoiar desde a técnica aos usos xa existentes nestes lugares [5].

Aínda que a aposta pola eliminación total destes espazos a través da lóxica da consolidación ou a colmatación edificatoria implica claramente unha maior pobreza urbana, non hai dúbida de que a maioría das iniciativas organizadas (veciñais, activistas ou administrativas) que propoñen usos efémeros ou definitivos para estes lugares en beneficio das maiorías sociais son moi positivas e valorables, mesmo aínda que impliquen a súa integración na formalidade. Pero desde unha análise máis ampla, na que se sitúa este achegamento á cuestión, a resposta ante os posicionamentos hexemónicos descritos non é tan sinxela como formular a lexitimación e a apertura total destes espazos mentres están abandonados, como exemplo que resume a hipótese matriz que sustenta moitas das actitudes propositivas ante a súa existencia. Non polo menos en todos os casos, pois isto implicaría un cambio transcendental: a aparición da competencia dos usos formais. O medio é a mensaxe: nesta nova situación xa se estaría ante outro tipo de espazos urbanos. Ademais das lóxicas propias do capitalismo, son precisamente as ideas urbanísticas derivadas do consenso político, mediático e social as que, ao poñerse en práctica, implican o peche e a inutilidade formal obrigatoria destes espazos, asegurando así, polo menos, que os usos formais non teñen lugar, e xerando, ás veces, momentos de accesibilidade non universal que alcanzan equilibrios máis ou menos estables cos distintos usos informais.

Neste contexto, aínda con moitas dúbidas por resolver, é fundamental comezar a recoñecer a riqueza que implica esta realidade e ampliar o concepto de vida útil do espazo urbano desde todos os campos posibles: por suposto desde a arquitectura e o urbanismo, pero tamén desde a socioloxía, a política, a economía ou a lexislación. Dada a súa consistencia e a súa presenza global, que sentido ten considerar todo este tempo de tantos metros cadrados do territorio humanizado como erros e non como fases igualmente útiles? Con outras utilidades, pero útiles á fin e ao cabo. O territorio construído, o urbano, está tamén composto por estes elementos. Non é só o conxunto dos espazos e arquitecturas construídas segundo un plan ou unha vontade racional, é todo o humano.

Neste sentido, unha das críticas que reciben moitas veces os achegamentos a este tipo de lugares desde unha perspectiva optimista sobre a súa propia realidade e non sobre a súa "potencialidade" é a falta dun papel claro para as profesións técnicas como a arquitectura ante este cambio de paradigma. Tan posible é que aínda non descubrísemos ese papel como que non exista, pero será cuestión de abordar algunhas preguntas canto antes.

Algunhas máis xenéricas e conceptuais, como:

  • - Que nos impide recoñecer que, lonxe de ser inútiles, algúns ou moitos destes espazos convertéronse en lugares, en espazos urbanos útiles en si mesmos, ás veces, case en equipamentos?

  • - Que pasaría se priorizamos a valoración das súas calidades desde o presente, en lugar de desde o pasado, que é o que implica definilos como refugallos ou ruínas, ou desde o futuro, que é o que representa identificalos como inacabados?

  • - Por que non aceptar que, a partir dun determinado punto, os seus usos informais, humanos e non humanos, poden adquirir unha lexitimidade suficiente como para xa non poder ser pensados como espazos baleiros ou abandonados?

  • - Que ten máis peso nos seus efectos prácticos, a súa condición de externalidades funcionais ao capitalismo inmobiliario, ou a de fisuras ou elementos de "autoprotección" para a propia sociedade ante os nosos delirios de control total?

E outras máis específicas, como:

  • - Podemos facer que xurdan estes espazos? É posible deseñar, por exemplo, as condicións urbanísticas e o estado material previo á posibilidade de imaxinar o Campo de Cebada [6]? En que clase de formato laboral cabería debuxar o plano e redactar a memoria estratéxica de paralización de calquera espazo baixo o pretexto urbanístico ou xurídico que asegure un proceso máis longo? Podemos liberar ás ferramentas técnicas da súa función orixinal, como fai Forensic Architecture [7], para estudar que calidades urbanas, formais, materiais e legais son as que determinan a aparición dos seus usos? Chegaría con recoñecer e describir as súas lóxicas para poder reproducir as súas condicións noutros lugares? Cal é o punto de equilibrio óptimo entre a cidade formal e a informal?, é dicir, que cantidade ou proporción destes lugares pode asumir un territorio sen diminuír a súa habitabilidade xeral?

  • - Podemos facer que se usen máis cando xurdan? Quen podería promover unha política racional e selectiva de non actuación xunto co fomento de intervencións brandas que só abran máis posibilidades sociais? Imaxinámonos deseñando aperturas mínimas ou abrindo directamente gretas nos peches máis inexpugnables ata que os usos as descubran? Como convencemos ás administracións da necesidade de introducir cambios nas normativas para que o medo e o peche total non sexan as únicas lóxicas que guíen o seu modelo de acción ao redor destes lugares?

  • - Podemos intervir sobre eles sen introducir ningunha forma de captura? Sería viable imitar a Gilles Clément cos seus xardíns e deseñar protocolos de acompañamento de estruturas e ruínas no seu proceso de degradación para simplemente eliminar riscos e garantir unha mínima seguridade sen deixar pegada nin influír o máis mínimo nos seus usos? É posible avaliar cada caso segundo os seus beneficios sociais, como se fixo en Can Batlló [8], ou determinar en cales deles as condicións urbanas aseguran unha situación de contigüidade non invasiva, de máxima posibilidade de convivencia co incivilizado, sen que isto implique, nin a súa integración, nin a eliminación total das posibilidades de uso daqueles menos valorados pola técnica?

En 2021, desde un lugar calquera da Europa integrada e observando a proliferación conxuntural destes espazos tras a crise inmobiliaria, parece ter sentido pensar sobre este tipo de cuestións. Pero dada a excepcionalidade e a fraxilidade destes lugares, así como a posible condición inherente da arquitectura como ferramenta de orde e captura, fagámolo con prudencia e sempre sen perder a perspectiva de que o máis probable é que o único papel útil dos/as arquitectos/as sexa o de non facer máis nada que utilizalos informalmente como cidadáns/as.







1. Aínda que non se utilizan no artigo, é necesario mencionar que son moitos os conceptos teóricos xurdidos nas últimas décadas para estudar directa ou indirectamente a realidade dos espazos e os usos informais. Este traballo non se podería desenvolver, por tanto, sen a existencia de ideas como in-between (Aldo van Eyck, 1962), nothingness (Rem Koolhaas, 1985), zona temporalmente autónoma (Hakim Bey, 1991), cidade xenérica (Rem Koolhaas, 1994), terrain vague (Ignasi de Solá-Morales, 1995 e Luc Lévesque, 2002), post-it cities (Giovanni la Varra, 2001 e Martí Peran, 2008), terceira paisaxe e espazos indecisos (Gilles Clément, 2004), distancias interesantes, urbanidade material e cousas urbanas (Manuel de Solá-Morales, 1995, 2005 e 2006) ou dispositivos inacabados (Margarita Padilla, 2011 e Amador Fernández-Savater, 2012).

2. O estudo dos espazos e usos informais é o tema principal do proxecto Degradación - Exterioridade - Emerxencia (Ergosfera, 2009-actualidade). Ademais dos espazos e usos derivados do ciclo edificatorio analizados neste artigo, neste traballo inclúense presentacións, textos e outros documentos analíticos sobre algunhas das súas outras materializacións, como os descampados, os espazos urbanos baixo pontes e viadutos ou as pintadas nas rúas.

3. Un espazo libre ou soar que xa non é o mesmo que o orixinal, pois incluirá pegadas materiais máis ou menos explícitas do seu pasado, transformacións na súa contorna que modifican as súas condicións urbanas e, como mínimo, unha nova capa de memoria colectiva que o fai diferente.

4. Unha actitude que inclúe os traballos profesionais máis convencionais, pero tamén aqueles máis recoñecidos culturalmente, como os que compoñían a exposición Unfinished (comisariada por Iñaqui Carniceiro e Carlos Quintáns no pavillón español da Bienal de Venecia en 2016 e gañadora do León de Ouro), onde as obras de arquitectura mostradas eran elas mesmas as condicións de lexitimación daqueles "espazos de oportunidade" sobre os que se actuaba, é dicir, que non se trataba dunha mirada optimista sobre eses lugares, senón optimista polo que con eles puidésemos facer os/as arquitectos/as.

5. Neste sentido, si empezan a desenvolverse proxectos de investigación sobre estes espazos que, aínda que por agora se formulen como forma de entender as causas da súa aparición e de imaxinar posibles intervencións de transformación ou uso formal, ao describir e catalogar de xeito exhaustivo as súas diferentes materializacións, xa están a achegar moito ao seu recoñecemento como lugares. Neste caso, é destacable o proxecto A Coruña Baleira?, desenvolvido desde 2018 por profesores/as e estudantes da Universidade da Coruña.

6. O Campo de Cebada foi un gran espazo urbano multifuncional, autoxestionado e de uso público, aberto entre 2011 e 2017 nun soar de 2.500 m² baleiro e sen uso tras a demolición dun polideportivo no barrio de La Latina en Madrid.

7. Forensic Architecture é unha axencia de investigación fundada en 2010 e con sede en Londres que desenvolveu multitude de traballos sobre violencia estatal e empresarial a partir da análise arquitectónica e territorial. Ademais dos propios obxectivos dos seus proxectos, o enorme interese do seu traballo radica na utilización das ferramentas técnicas convencionais da representación cartográfica e arquitectónica para investigar e relatar sucesos nos que o espazo ou o territorio non son case nunca os protagonistas, pero si as testemuñas e vítimas colaterais a través dos cales se poden confirmar feitos e facer xustiza.

8. Can Batlló é un antigo polígono industrial situado no barrio de La Bordeta en Barcelona que, tras décadas de abandono, desde 2011 acolle multitude de actividades autoxestionadas. Unha das moitas cuestións destacables deste caso é que no proceso que levou finalmente á concesión administrativa de 13.000 m² a unha asociación cidadá en 2019 realizouse de forma pioneira un balance comunitario como ferramenta de avaliación, calculando o retorno social que implica o desenvolvemento de actividades comunitarias nestas instalacións e demostrando así o seu interese público.